آیا می‌توان تالاب انزلی را شیطان زیبا پاک کرد؟

همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: وسعت و عمق تالاب انزلی، با رسوب‌گذاری، گیاهان مهاجم و فاضلاب‌خام رو به کاهش است در برخی جاها تالاب به کلی خشک شده است به طوری که برخی به دنبال کشت روی آن هستند. حالا جامعه محلی برای تداوم معاشش، با محیط‌بانان همراه شده تا یکی از اصلی‌ترین معضلات این تالاب را آن هم به قدر وسع برطرف کند؛ سنبل آبی.

محیط‌بانان استان گیلان با همراهی اسکله‌داران محلی، عملیات پاکسازی و رهاسازی مسیر آبی محدوده پل میان‌پشته (ناحیه معروف به نهنگ روگا) از گیاه مهاجم سنبل آبی را شروع کردند به امید اینکه مسیر ترددشان بخصوص در ایام عید باز شود. این گیاه با هر روشی که به نفعش باشد به سرعت در اکوسیستم‌های آبی رشد می‌کند، آنچنان که هر گونه مهاجم، زیستگاه را به نفع خود تغییر می‌دهد و یا با آن چنان تطابق پیدا می‌کند که فرصت زیست را از سایرین می‌گیرد. ورود هر متر مکعب پساب حاوی مواد آلی، منجر به رشد سریع این گیاه در فاصله کوتاه می‌شود. حالا سوال اینجاست که آیا می‌توان انزلی را از این گیاه مهاجم نجات داد؟ نسیم‌طواف‌زاده به عنوان نماینده یکی از انجمن‌هایی که در پاک‌سازی موفق تالاب عینک در رشت حضور داشت معتقد است این کار شدنی است هر چند مساحت این دو تالاب بسیار متفاوت است.

به نظر شما، آیا می‌توان تالاب انزلی را از شر سنبل‌آبی نجات داد؟

برای پاسخ به این سوال ابتدا اجازه دهید درباره یک تجربه موفق برایتان بگویم. تالاب «عینک» درون شهر رشت قرار دارد. در سال ۱۳۹۶ «ما» توانستیم در یک برنامه‌ریزی منسجم ۱۱ هکتار از این تالاب را در ۳۱ روز از گیاه سنبل آبی پاکسازی کنیم و تا کنون، بجز چند مورد لکه‌گیری خوشبختانه این تالاب پاک مانده است. همان زمان تالاب انزلی درگیر چند لکه به نسبت کوچک از این گیاه مهاجم بود. به سازمان پیشنهاد دادیم که با کمک جوامع محلی قایقرانان تالاب انزلی را هم پاکسازی کنیم. آن زمان سازمان به دنبال این بود که دستگاه دروگر سنبل آبی را به کشور وارد کند. در نتیجه مخالفت کرد و فعالیتش به پاکسازی نمادین محدود ماند. سنبل‌های آبی جمع آوری شده را هم درون جزیره «قلم‌گوده» درون تالاب دپو کرد؛ آن‌هم با اولین سیلاب دوباره به درون تالاب برگشت.

چرا مبارزه با این گیاه سخت است؟

سنبل آبی موجود عجیب و غریبی است. وقتی درمورد مقابله با آن صحبت می‌شود باید این نکات را در نظر گرفت که این گیاه مکانیزم‌های متنوعی برای رویش مجدد دارد و همین باعث می‌شود که سرعت رشدش از حذفش زیادتر باشد. حتی بذر این گیاه می‌تواند تا ۳۰ سال منتظر شرایط مناسب برای رشد بماند. تنها راه مقابله با باقیمانده این گیاه حذف در سیستم‌های هاضم است. با این گیاه نه می‌توان کود درست کرد نه برای علوفه از آن استفاده کرد چون فلزات سنگینی که جذب می‌کند بالاست.

در تابستان ۱۴۰۰ بعد از فروکش کردن کرونا، و رونق گرفتن نسبی سفر، سازمان با کمک اتحادیه قایقرانان به این تصمیم رسید که تالاب انزلی را در بخش‌های شنبه بازار روگا (روگا:پاتوق، محل رفت‌وآمد)، نهنگ‌روگا پاک‌سازی کند تا قایق‌رانها بتوانند بدون گیر کردن سنبل آبی به پره‌های موتور، توریست را در این منطقه جابجا کنند. پاکسازی‌ها و لایروبی در برخی روگاها بطوری بود که به منطقه شیب داد و باعث شد آب با سرعت بیشتری به سمت دریا حرکت کند. در آن بازه زمانی، این پیشنهاد سازمان حفاظت محیط زیست و شیلات برای هدایت و خروج سنبل آبی به سمت دریا بود. چون این گیاه در محیط های شور رشد نمی‌کند. دریا هم آن حجم از سنبل آبی را به ساحل پس داد و حجم عظیمی از سنبل آبی در سواحل دپو شد. از آنجایی که مواد غذایی و آلی فراوانی از فاضلاب شهرها راهی تالاب انزلی می‌شود، سنبل آبی دوباره فرصت رشد می‌یابد. سرعت رشد این گیاه با مواد غذایی و گرما چند برابر می‌شود به طوری که می‌تواند در عرض دو هفته در حجم دو برابر شود. دیده شده که در جاهایی از تالاب که آب کم شده، در ریشه‌هایش، زائده‌هایی میخ‌مانند ایجاد کرده و برای رسیدن به آب در دل زمین فرو کرده است. این گیاه در مناطق پر آب در ساقه‌هایش کپسولهای پر از هوا ایجاد می‌کند که روی آب شناور بماند و رشد کند.

به نظر می‌رسد این تلاش صیادان و قایقرانان برای باز کردن نهنگ روگا کافی نباشد؟

درست است که مرگ و زندگی تالاب در معیشت ساکنان حاشیه تالاب تاثیر دارد، اما روحیه جامعه محلی هم به آن گره خورده است. کاری که صیادان می‌کنند فقط برای جابجا کردن اندک مسافر در ایام نوروز نیست. متاسفانه کارهایی که در انزلی می‌شود راه حل منسجم و دائمی نیست. بهترنی زمان برای مقابله با سنبل آبی، از ابتدای دیماه تا اوایل فرودین است چون سبک است و قابل بییرون آوردن. در عین حال باید برای ماده تر بدست آمده هم از قبل فکری کرد. نمی‌توان حتی با یکبار پاکسازی فکر تمام شدن موضوع را کرد. برنامه عمل کشورها برای مقابله با این گیاه مهاجم ۱۵-۱۰ساله است.

آیا سنبل آبی فایده‌ای هم دارد؟

برخی معتقدند که حالا که سنبل آبی وارد تالاب شده و توانایی بالایی برای جذب فلزات سنگین را دارد، بگذاریم که سنبل آبی در تالاب باقی بماند. این در حالی است که در هیچ جای دنیا با این بهانه هم، رها کردن سنبل آبی در طبیعت، آنچنان که در انزلی اتفاق افتاده، توصیه نمی‌شود. چون میزان تبخیر آب از طریق ساقه این گیاه، ۱۲ برابر بیشتر از آبهای آزاد است. این میزان را بگذارید کنار پس‌روی آب خزر و کاهش دبی رودخانه‌های ورودی و رسوب‌گذاری از بالادست و… و. که در حال کاهش آب تالاب هستند. این گیاه در برخی کشورها مثل هند در محفظه‌های بسته برای تصفیه پساب نیشکر استفاده می‌شود. اما در ایران این گیاه به راحتی جابجا می‌شود. دوسه ماه دیگر در گلفروشی‌های حضوری و آنلاین و کنار خیابان گل‌های زیبای این گیاه به شدت مهاجم را خواهید دید که فروخته می‌شود. این گیاه شاید برای حیاط خانه‌ها مناسب باشد چون آب‌های شهری تمیز است و رشد این گیاه با آب تمیز کند می‌شود، مشکل از آنجایی شروع می‌شود که آدم‌ها بخواهند این گیاه را از حوض خانه درآورده و در طبیعت به اصطلاح «دور» بیندازند.

تالاب انزلی را هم می‌توان مثل تالاب عینک پاک کرد یا چون وسعت آن بزرگتر است، این کار نشدنی است؟

وسعت آلودگی تالاب عینک به سنبل‌آبی ۱۱ هکتار بود و با وسعت انزلی برابری نمی‌کند محیط زیست البته می‌گوید که ۱۵۰ تا ۲۰۰ هکتار از تالاب درگیر این گیاه شده ولی از نظر ما فعالان محیط زیست تمام ۱۹۰ هزار هکتار تالاب، کمابیش درگیر این گیاه شده است. هر چه به سمت غرب تالاب هم می‌روید وسعت و تراکم این گیاه بیشتر می‌شود.

با این‌حساب تکرار تجربه تالاب عینک در انزلی، کار جامعه محلی و انجمن ها به تنهایی نیست؟

ما در استان گیلان توانستیم اولین جلسه «پدافند دفاعی زیستی» را برای سنبل آبی برگزار کنیم. چون حتی خرید و فروشش در دنیا ممنوع است و فکر می‌کنیم کسی با نیت سوء و عمد این گیاه را به تالاب وارد کرده است.

منظورتان از «ما» چه کسانی است؟

۴۲ نهاد دولتی و غیر دولتی از اداره کل پدافند غیرعامل استان گیلان، تا شیلات، سازمان حفاظت محیط زیست، اتحادیه قایقرانان، سازمان‌های مردم‌نهاد محیط زیستی، وزارت‌راه و شهرسازی و … مدیرکل پدافند غیرعامل استان گیلان این سازمان‌ها را دور هم جمع کرد و به هر کدام مسئولتی داد و در ۳۱ روز کل تالاب پاک شد. مثلا اداره راه‌وشهرسازی، بیل‌های مکانیکی بلند آورد. شیلات، ۶قایق موتوری آورد، پرسنل شیلات برای این گیاه تورهای خاص طراحی و بافتند که بتوانند این گیاه را از روی آب جمع آوری کنند، دو گروه محلی، گیاهان را دستی تفکیک کردند. حتی قوه قضاییه، زندانیان «رای‌باز» و مشروط را مامور به همکاری کرد. کل کار با کمترین هزینه (۵۰ میلیون تومان) انجام شد. الان حجم آسیب سنبل آبی در تالاب انزلی آنقدر زیاد است که نمی‌توانیم چنین انتظاری از سازمان حفاظت محیط زیست داشته باشیم که به تنهایی بتواند اقدام کند چون نه توانش را دارد، نه بودجه و دانشش را. من معتقدم این کار فقط در صورت داشتن عزم جدی همه مردم و مسئولان شدنی است. من از طرف موسسه سبزکاران بالان و به نمایندگی از جامعه مدنی و محلی می‌گویم که‌ ما آماده‌ایم.