ماندگاری ۵۰ ساله آلودگی‌ها بر بام بنایی جهانی در اصفهان

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- کورش دیباج: مسجد جامع عباسی اصفهان، یکی از آثار تاریخی شگفت‌انگیز ایران و ثبت جهانی یونسکو، این روزها در حال تجربه چالش‌هایی جدید بر اثر آلودگی هوای اصفهان است.

بهشاد حسینی، ناظر پروژه‌های مرمت آرایه‌های معماری اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان که مسئولیت پاک‌سازی جداره‌ای داخلی و خارجی این بنای عظیم تاریخی را بر عهده دارد، به خبرنگار مهر از اثرات مخرب آلودگی هوا بر کاشی‌های منحصر به فرد مسجد جامع عباسی گفت.

در این گفتگو، وی به جزئیات عملیات مرمتی، مشکلات ناشی از آلودگی هوا و تأثیرات طولانی‌مدت این بحران محیطی بر کاشی‌ها و سایر اجزای این بنای تاریخی پرداخته است.

فاز پاک‌سازی جداره‌ای داخلی و خارجی مسجد جامع عباسی چه چالش‌هایی را برای شما به‌وجود آورد؟

ما در ابتدا با حجم بالای آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا مواجه شدیم. این آسیب‌ها صرفاً به جدایش و شکستگی کاشی‌ها محدود نمی‌شود. مهم‌ترین مشکل، تجمع آلاینده‌ها و غبار روی سطح کاشی‌ها بود که به‌قدری زیاد شده بود که ضروری بود برای جلوگیری از آسیب‌های بیشتر، این آلودگی‌ها پاک‌سازی شوند. اگر این آلودگی‌ها به‌درستی از سطح کاشی‌ها برداشته نمی‌شدند، احتمالاً باعث جذب رطوبت و تخریب کاشی‌ها می‌شدند.

چه مدت از پاک‌سازی اصولی کاشی‌های مسجد جامع عباسی می‌گذرد؟

بر اساس برآوردهایی که انجام دادیم، این کاشی‌ها حداقل ۴۵ تا ۵۰ سال است که پاک‌سازی اصولی از آلودگی‌های هوا دریافت نکرده‌اند. در این مدت تنها غبارزدایی‌های سطحی انجام شده و این باعث شده حجم بالای آلودگی روی کاشی‌ها تجمع یابد. این مسأله نه تنها به ساختار کاشی‌ها آسیب زده بلکه تأثیرات منفی بر زیبایی‌شناسی آن‌ها، مانند تغییر رنگ و شفافیت نیز داشته است.

در مورد کاشی‌های مسجد جامع عباسی چه نوع آلودگی‌هایی مشاهده کردید و چطور بر آنها اثر گذاشته است؟

آلودگی‌هایی که به‌طور عمده روی کاشی‌ها قرار گرفته‌اند شامل آلاینده‌های صنعتی، دود ناشی از ترافیک و کارخانه‌ها و دیگر منابع آلوده‌کننده هوا هستند. این آلاینده‌ها می‌توانند باعث تغییر رنگ و مات شدن سطح کاشی‌ها شوند. متأسفانه وقتی این آلودگی‌ها به مدت طولانی بر سطح کاشی‌ها باقی بمانند، می‌توانند به لایه‌های زیرین کاشی آسیب بزنند و حتی موجب واکنش‌های شیمیایی با لعاب‌ها و مواد سازنده کاشی شوند.

آیا می‌توان گفت که آلودگی هوای اصفهان به کاشی‌های مسجد جامع عباسی آسیب جدی زده است؟

نمی‌توانیم به سادگی بگوییم که آلودگی هوای اصفهان چه میزان آسیب به کاشی‌ها وارد کرده است. برای این کار نیاز به بررسی‌های دقیق‌تر و استفاده از فناوری‌های جدید داریم. آلودگی‌ها نه تنها روی سطح کاشی‌ها تأثیر گذاشته‌اند بلکه به تدریج می‌توانند در عمق ساختار کاشی نفوذ کرده و آن‌ها را دچار آسیب‌های جبران‌ناپذیری کنند.

چه تأثیراتی از آلودگی هوا بر کاشی‌های مسجد جامع عباسی مشاهده کرده‌اید؟

آلودگی هوا روی کاشی‌ها تأثیرات چندگانه‌ای داشته است. علاوه بر تغییر رنگ و شفافیت، آلودگی باعث جذب رطوبت به سطح کاشی‌ها می‌شود و این امر می‌تواند به تدریج موجب کاهش عمر کاشی‌ها و تخریب تدریجی آن‌ها شود. در مواردی که آلودگی‌ها مدت زمان طولانی روی کاشی‌ها باقی بمانند، امکان ایجاد واکنش‌های شیمیایی و حتی خرابی‌های غیرقابل جبران وجود دارد.

در چه دوره‌هایی از تاریخ مسجد جامع عباسی آسیب‌پذیری بیشتری از آلودگی هوا مشاهده کردید؟

آسیب‌پذیری کاشی‌ها در دوره‌های مختلف متفاوت است. کاشی‌های معرق که در گنبد و مناطق دیگر مسجد قرار دارند بیشتر تحت تأثیر عوامل جوی مانند بارندگی و بادهای محلی قرار می‌گیرند، اما کاشی‌های مربوط به دوره صفوی به‌دلیل متریال خاصی که استفاده شده، آسیب‌پذیری بیشتری در برابر آلاینده‌ها دارند.

آیا سوخت مازوت نیز بر روی کاشی‌های مسجد جامع عباسی تأثیر داشته است؟

بله، سوخت مازوت که در برخی از پالایشگاه‌ها و صنایع اطراف اصفهان استفاده می‌شود، تأثیرات شیمیایی شدیدی بر روی بناهای تاریخی دارد. این سوخت حاوی ترکیباتی مانند نیتروژن و سولفور است که در هوا پخش می‌شوند. این ترکیبات می‌توانند موجب باران‌های اسیدی شوند و تأثیرات خورنده بر روی اجزای سنگی و کاشی‌های بناهای تاریخی داشته باشند. ما در پروژه مرمت، برای مقابله با این آلودگی‌ها از روش‌های خاصی استفاده می‌کنیم تا کمترین میزان آسیب به کاشی‌ها وارد شود.

چه اقداماتی برای مرمت و حفظ کاشی‌های مسجد جامع عباسی در دستور کار قرار دارد؟

ما در حال حاضر در حال انجام فازهای مختلف پروژه پاک‌سازی هستیم. این اقدامات شامل استفاده از روش‌های علمی و تکنیکی برای حذف آلاینده‌ها از سطح کاشی‌ها و جلوگیری از آسیب‌های بیشتر است. روش‌هایی مانند استفاده از محلول‌های خنثی برای پاک‌سازی و همچنین انجام آزمایشات دقیق برای تشخیص نوع آلودگی و میزان تأثیر آن بر کاشی‌ها در نظر گرفته شده است.

آیا کاشی‌های مسجد جامع عباسی پس از این پاک‌سازی‌ها نیازی به مرمت بیشتر دارند؟

به‌طور کلی، هر پروژه مرمتی نیاز به پایش و بررسی مداوم دارد. پس از انجام پاک‌سازی‌ها، ما به دقت باید وضعیت کاشی‌ها را تحت نظارت قرار دهیم تا از بروز مشکلات جدید جلوگیری کنیم. در آینده نیز ممکن است نیاز به اقدامات مرمتی بیشتر و مداوم برای حفظ سلامت کاشی‌ها و دیگر اجزای مسجد جامع عباسی وجود داشته باشد.

برای بنای تاریخی همچون مسجد جامع عباسی، چه دوره‌های زمانی برای پاک‌سازی جداره‌ای داخلی و خارجی پیشنهاد می‌شود؟

این امر بستگی به شرایط محیطی و میزان آلودگی هوا در منطقه دارد. هرچه بنا در محیطی با آلودگی هوای بیشتر قرار گیرد، نیاز به دوره‌های کوتاه‌تری برای پاک‌سازی خواهد داشت. برای مسجد جامع عباسی، با توجه به وضعیت کنونی و محیط اطراف آن، پیشنهاد می‌شود که پاک‌سازی جداره‌ای داخلی و خارجی این بنا به طور منظم هر ۱۵ سال یک‌بار انجام شود.

نکته پایانی؟

آلودگی هوا، به‌ویژه از سوخت مازوت، تهدیدی جدی برای بناهای تاریخی همچون مسجد جامع عباسی است. در صورتی که این آلودگی‌ها به موقع پاک‌سازی نشوند، ممکن است آثار جبران‌ناپذیری بر این کاشی‌های ارزشمند بگذارند. بنابراین، اقدامات مرمتی باید به طور مستمر و با دقت زیاد ادامه یابد تا این گنجینه تاریخی برای نسل‌های آینده حفظ شود.